O 17 de decembro de 1955, Salvador Dalí impartiu na Sorbona de París unha conferencia titulada «Aspectos fenomenológicos del método paranoico-crítico». Nela expuxo a súa teoría persoal que vinculaba A Palilleira, do pintor holandés Johannes Vermeer ―cadro e artista que eran obxecto de auténtica obsesión daliniana―, cos cornos do rinoceronte. Aquí traducimos un fragmento do Journal d’un génie daliniano, no que o propio pintor de Figueras nos relata o acontecido nesa disertación.
«Un día, cando tiña nove anos», dixen, «estaba case nu no comedor de Figueras, a miña cidade natal. Apoiei o cóbado na mesa e tiven que simular que durmía para que unha serventa nova puidese observarme. Sobre a mesa había migallas de pan secas, que se incrustaron dolorosamente na carne do meu cóbado. A dor presentouse coma unha sorte de éxtase lírico que foi precedida polo canto dun reiseñor. Ese canto conmoveume tanto que nos meus ollos naceron bágoas. Xusto despois obsesioneime dun xeito completamente delirante polo cadro d’A Palilleira de Vermeer. No gabinete de meu pai colgaba unha reprodución desa obra e, cando a porta ficaba entreaberta, eu contemplábaa e ao mesmo tempo pensaba nos cornos do rinoceronte. Máis tarde, os meus amigos cualificaron esta ilusión como delirante, pero era real. Anos máis tarde, xa de mozo, en París, perdín unha reprodución d’A Palilleira. Estiven enfermo e sen comer ata que atopei outra».
O auditorio escoitábame con emoción. Tiña que continuar explicando como a miña constante preocupación por Vermeer, sobre todo pola súa Palilleira, conduciu a unha decisión capital. Pedín permiso no Museo do Louvre para pintar unha copia dese cadro e unha mañá cheguei alí cos cornos de rinoceronte en mente. Os meus amigos e o conservador xefe levaron unha gran sorpresa cando viron debuxarse no meu lenzo cornos de rinoceronte.
A palpitación do público transformouse nunha gargallada xeral que enseguida foi afogada polos aplausos. «Teño que confesar», concluín, «que en certa medida o sospeitaba».
Proxectouse entón nunha pantalla unha reprodución d’A Palilleira e puiden mostrar o que máis me conmove do cadro: todo converxe perfectamente nunha agulla que non está debuxada mais que tan só está suxerida. Sentín a intensidade do alfinete como algo moi real na miña propia carne ―no meu cóbado, por exemplo, cando espertaba sobresaltado no medio das sestas máis paradisíacas―. A Palilleira sempre foi considerada un cadro calmo, pero na miña opinión está impregnado dunha das máis violentas forzas estéticas, só comparable ao antiprotón que se vén de descubrir.
Máis tarde pedinlle ao operador que proxectase na pantalla a a reprodución da miña copia. Todos se ergueron entre aplausos : «Está claro que é mellor!». Expliquei entón que ata a realización desa copia case non comprendía nada d’A Palilleira e que tiven que pasar todo un verán traballando na cuestión para comprender que trazara curvas rigorosas e logarítmicas de xeito instintivo. A colisión das migalliñas de pan ―corpúsculos―, volveu ofrecerme a imaxe d’A Palilleira e considerei que tiña que continuar co cadro: as miñas ideas rinocerónticas eran tan evidentes que lle enviei un telegrama ao meu amigo Mathieu dicíndolle: «Esta vez nada de Museo do Louvre. Teño que poñerme diante dun rinoceronte vivo».
Para distender a atmosfera e para que o público, que xa comezaba a sentir vertixe, regresase á realidade, facilitei unha foto na que Gala e mais eu saiamos bañándonos na auga de Cabo Creus acompañados dun dos retratos d’A Palilleira. Os outros cincuenta estaban dispersos polo meu oliveiral, invitándome a cada instante a novas reflexións sobre un problema cuxos significados son infinitos, ao tempo que eu profundaba no meu estudo da morfoloxía do xirasol, do que Leonardo da Vinci xa extraera conclusións altamente interesantes para a súa época. Ese verán de 1955 descubrín que no entrelazado das espirais que forman o xirasol figura claramente o perfil perfecto do corno dos rinocerontes. Agora os morfólogos xa dubidan que as espirais dos xirasois sexan verdadeiras espirais logarítmicas. Ambas cousas están relacionadas, mais existen fenómenos de crecemento que implican que nunca puideran medirse cunha exactitude rigorosamente científica, e os morfólogos non dan chegado a un acordo que lles permita afirmar se se trata ou non de espirais logarítmicas. Con todo, eu puiden asegurar onte diante do público da Sorbona que nunca houbo na natureza exemplo máis perfecto de espirais logarítmicas que o perfil do corno do rinoceronte. Grazas á continuación do meu estudo do xirasol, á selección e ao seguimento continuo das curvas máis ou menos logarítmicas, resultoume doado distinguir a silueta ben visible d’A palilleira, o seu peiteado, o seu coxín, un pouco no estilo dun cadro divisionista de Seurat. En cada xirasol descubro arredor dunha quincena de Palilleiras diferentes, cada unha máis parecida ás outras á do cadro orixinal de Vermeer.
«Por esa razón», continuei, «a primeira vez que vin unha foto d’A Palilleira fronte a unha dun rinoceronte vivo, deime de conta de que, no caso de competir, gañaría A Palilleira, xa que esta, en termos morfolóxicos, é un corno de rinoceronte».
Esta primeira parte da conferencia foi acollida con risas e aplausos. Só me quedaba mostrarlle o meu auditorio o pobre rinoceronte que levaba na punta do nariz unha pequena Palilleira. O cadro d’A Palilleira é un inmenso corno de rinoceronte que posúe a máxima forza espiritual posto que, lonxe de posuír a bestialidade do rinoceronte, é o símbolo da monarquía absoluta da castidade. Un cadro de Vermeer é o antónimo exacto dun de Henri Matisse, prototipo exemplar da debilidade, xa que, malia os dons dese artista, a súa pintura non é casta como a de Vermeer, que non toca o obxecto. Matisse violenta a realidade, transfórmaa e redúcea a unha proximidade báquica.
(…)
A orixe do corno do rinoceronte non é romántica ou dionisíaca. Ao estudar a forma do pescozo dos retratos de Rafael descubrín que, pola contra, é apolínea. Despois de realizar diversas análises concluín que todo está composto por cubos e cilindros de formas semellantes ás curvas logarítmicas que están presentes nos cornos dos rinocerontes. Para confirmar as miñas sentenzas proxectouse a imaxe dunha copia dun cadro de Rafael executada por min, visiblemente influenciada polas miñas obsesións rinocerónticas. Ese cadro ―unha crucifixión― é un dos grandes exemplos de organización cónica dunha superficie. Non se trataba, como eu mesmo precisei, do corno de rinoceronte tal e como aparece en Vermeer ―onde ten unha forza moito maior―, senón do corno de rinoceronte que poderiamos denominar neoplatónico. Exhibiuse un gráfico do cadro no que se pode observar o seu elemento esencial, é dicir, un plan no que todas as figuras aparecen dispostas segundo a divina proporción monárquica de Lucas Pacelli, que emprega constantemente no eido da estética a palabra «monarquía» porque os cinco corpos regulares están totalmente gobernados pola «monarquía» absoluta das esferas.
Novamente, o meu auditorio estaba eufórico. Debía esgrimir outras verdades tan puras coma as anteriores. Proxectouse a foto do traseiro dun rinoceronte que analizara sutilmente había pouco tempo. O exame conduciu á conclusión de que estaba ante un xirasol dobrado pola metade. O rinoceronte non se contenta unicamente con lucir unha das curvas logarítmicas máis bonitas na punta do nariz, senón que no seu traseiro exhibe tamén unha especie de galaxia de curvas logarítmicas con forma de xirasol.
Estalaron ruxidos e gritos de aprobación. Conquistara o público: estabamos en pleno dalinismo. Chegara o momento de profetizar.
«Tras o estudo morfolóxico do xirasol», dixen, «sentín que os seus puntos, as súas curvas e os seus ombreiros presentaban unha atmosfera taciturna que se correspondía dun xeito moi preciso á melancolía profunda de Leonardo da Vinci. Fíxenme a seguinte pregunta: non era demasiado mecánico? A máscara de dinamismo do xirasol impedíame contemplar nel A Palilleira. Estudei a cuestión ata que cheguei por azar á foto dunha coliflor. Produciuse entón unha revelación: o problema morfolóxico da coliflor é idéntico ao do xirasol, xa que a primeira tamén está formada por verdadeiras espirais logarítmicas. Mais as floracións posúen unha sorte de forza expansiva, case atómica, un brote de tensión semellante a esa fronte obstinada e meninxítica que tanto me apaixona d’A Palilleira. Vin á Sorbona nun Rolls infestado de verduras, mais a estación non se presta ás coliflores xigantes. Haberá que agardar ao próximo marzo. Penso aclarar e fotografar desde certo ángulo a coliflor máis grande que poida atopar e ―aquí din a miña palabra de honra de español―, cando a foto estea revelada, todo o mundo contemplará nela A Palilleira coa técnica propia de Vermeer».
Un verdadeiro frenesí invadiu a sala. Só me quedaba relatar varias anécdotas. Escollín a de Gengis Khan. «Alguén me contou que Gengis Khan escoitou en certa ocasión o canto dun reiseñor nun lugar paradisíaco onde desexaba ser enterrado. Ao día seguinte contemplei en soños un rinoceronte branco con ollos vermellos, un albino. Considerouno un presaxio e renunciou á conquista do Tíbet. Non se trata dunha grande analoxía co recordo da miña infancia que, como vostedes recordarán, tamén comeza co canto dun reiseñor que precede á obsesión pol’A Palilleira, polas migallas de pan e polos cornos de rinoceronte? No momento no que estudaba a vida de Gengis Khan, M. Michel Gengis Khan, secretario xeral permanente do Centro Internacional de Estudos Estéticos, pediume impartir esta conferencia. Tendo en conta o meu imperialismo conxénito tan acentuado, aquilo era un verdadeiro caso de azar obxectivo e notable».
Outra anécdota: «Hai dous días produciuse outro caso de azar obxectivo altamente conmovedor. Estaba eu cenando con Jean Cocteau, relatándolle o tema da miña conferencia, cando observei que palidecía. Díxome: “Teño un obxecto que te deixará atónito”». Diante do público fascinado, no paroxismo da curiosidade, mostrei «o obxecto»: o facho co que o panadeiro de Vermeer acendía o seu forno. Vermeer, que non dispoñía de cartos para pagarlle ao panadeiro, entregáballe a cambio cadros e obxectos diversos. O panadeiro acendía o forno con este obxecto de Delfos, que contén un paxaro e un corno, que non é de rinoceronte, mais que pode ser máis ou menos logarítmico. É unha peza rarísima: Vermeer era un ser moi misterioso. De feito, ese obxecto é o único que se coñece del.
Ao mencionar a Cocteau, a sala axitárase, polo que tiven que engadir que me gustaban os académicos. Bastaba con afirmar iso e arrincarían os aplausos. Adoro os académicos, sobre todo despois de que o filósofo Eugenio Montes, un dos máis ilustres académicos de España, dixese algo que me gustou moito porque sempre me considerei un xenio. Dixo: «Dalí é o ser máis próximo ao arcanxélico Ramon Llull». Esta frase foi recibida cunha salva de aplausos. Cun xesto calmei a excitación e engadín: «Tras a disertación desta tarde, afirmo abertamente que para pasar d’A Palilleira ao xirasol, do xirasol ao rinoceronte e do rinoceronte á coliflor, cómpre ter algo na cabeza».
Tradución ao galego de Tamara Andrés
sagas 